Oğuzlar “kattı kardı”ya sadece “kardı” mı derler(di)? Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten anadolu ağızlarına bir eksiltme örneği: kat-

Abstract

Türk lehçeleri hakkında verdiği bilgilerle Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk dilinin en önemli eserlerindendir. Kâşgarlı Mahmud, eserinde Oğuzlarla ilgili de ayrıntılı kayıtlara yer vermiştir. Oğuzların dil özellikleriyle ilgili düştüğü kayıtlardan biri de diğer Türk boylarının kullandığı ikilemeli ifadeler yerine onların ikilemelerin yalnızca bir ögesini kullandıklarıdır. Bu konuda verdiği bir örnek, diğer lehçelerdeki kattı kardı ifadesi yerine Oğuzların sadece kardı dedikleri şeklindedir. Bugün Türkiye Türkçesi ve ağızlarında kat- ve kar- fiillerinin ikisi de yaşamakta; bu sözcükler bazen eş anlamlı olarak da kullanılabilmektedir. Anadolu ağızlarında kat- fiilinin; Dîvânu Lugâti’tTürk’teki “kattı kardı” ikilemesi ve aynı zamanda hem tarihsel hem çağdaş olarak kar- fiilinin anlamıyla örtüşen bir kullanımı olduğu görülmektedir. Bu durumu, ağızlarımızda kullanılan hamur katmak ifadesi açık bir şekilde yansıtmaktadır. Aynı kullanım, Azerbaycan Türkçesi ve ağızlarında da tanıklanmıştır. Bu incelemede, bu ifadedeki kat- fiilinin, kat- kar- (“katı kardı”) ikilemesinden eksiltmeli bir kullanımla ortaya çıktığı gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, Derleme Sözlüğü’nde yer almayan bu kullanımla Derleme Sözlüğü’ne katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Divan Lugat at-Turk is one of the remarkable monuments of Turkic with the data providing information about Turkic dialects. In his work, Mahmud al-Kasgari gave detailed information about Oghuzs too. One of the notes about the Oghuzs’ language in the books is that they use only one element of a hendiadyoin while the other Turkic communities use the complete form. One example about this topic is as follows: Oghuzs say only kardı instead of the hendiadyoin kattı kardı unlike other Turkic communities. Today, both the verbs kat- and kar- live in Turkish and its dialects and these words are sometimes used synonymously. In Anatolian dialects, it is seen that the verb kat- has a similar semantical context with the usage of the hendiadyoin kat- kar- in the Divan Lugat at-Turk and also with the historical and modern meaning of the verb kar-. Hamur kat-, an expression in Anatolian dialects, represents this case clearly. The same usage is found in Azerbaijan Turkish and its dialects too. In this study, it is aimed to demonstrate that the verb kat- in this expression developed from the hendiadyoin kat- kar- through ellipsis. Additionally, it is aimed to contribute to Derleme Sözlüğü since the usage of the verb is not mentioned in this dictionary.