Türk dilinde “ikileme” terimi ve Tuva Türkçesi örneğinde ikilemelerin/ikili sözlerin semantik özellikleri üzerine

Abstract

Binomials are the word groups that are seen in the vocabulary of the Turkic since old times. Especially Old Uighur Turkic is rich in this respect. Among the modern Turkic languages, Tuvan has interesting characteristics in terms of binomial vocabulary. In this study, the term “ikileme” in Turkish, which is commonly used to name these expressions, and its scope have been discussed, and then the semantic features of the binomials are analysed in the case of Tuvan. Binomials in Turkic have been studied from various perspectives in several studies. However, it remains up-to-date with its various aspects starting from the terminology. In the studies on this topic in Turkey, the terms ikileme, ikizleme, yineleme, tekrar, hendiadyoin, koshma etc. are used to mark these expressions. Among them, the term ikileme is widely used and accepted. When we look at the definition of this word in the dictionaries, it is seen that the word is intertwined with the concept of “repetition”. But binomials stand as a different linguistic phenomenon than repetition/reduplication. In addition, it is seen that there is no coordination in the terms in the publications in Turkey with the terms in the international literature. Hendiadyoin and reduplication are mostly used terms in this context. These terms also represent different linguistic phenomenons than binomials. In the second and third section of our study, the terms used in the field and their scopes have been discussed comparatively and in conclusion, it is suggested that to name these expressions as “ikili sozler” in Turkish for the equivalent of the term binomials/binomial expressions. Binomials, in general, can be defined as phrases formed by two coordinated words in the same word class that come together with semantic relations. Then, on this theoretical ground, the semantic features of the binomials have been examined in the case of Tuvan. Since the words compose binomial structures combine with each other by some semantic relations, in this study, semantic features of the binomals have been analysed. We compiled the material in our study from the headwords in Tuvan dictionaries. Based on our material, we have classified these expressions semantically. According to this, meronymy, relating to the same conceptual field, synonymy and antonymy are determined as the major topics. When we look at the whole of these expressions, it is seen that the need to express a whole or concept together comes to the fore. Binomial expressions also show characteristic features in terms of both intralingual developments and relations with other languages or dialects. In this context, to mention to lexical and etymological features of the words create binomial structure stands as another side of the problem. For this reason, we mentioned the lexical and etymological characteristics of the binomials in the 4th part of our study. Considering their origins, it is seen that Mongolic borrowings are mostly found in the binomials in Tuvan. In terms of lexical features, as can be seen in other areas of the Turkic, some binomials in Tuvan can contain words that are not used alone. These may be words borrowed from other dialects or languages. Mongolic borrowings are mostly seen in this kind of binomials too.

İkilemeler/ikili sözler, Türk dilinin söz varlığında eski devirlerden beri görülen söz öbekleridir. Özellikle Eski Uygur Türkçesi bu açıdan zenginlik taşır. Çağdaş Türk lehçelerinden de Tuva Türkçesi bu söz varlığı ögeleri bakımından dikkat çekici özellikler gösterir. Bu araştırmada “ikileme” terimi ve kapsamı tartışılmış; Tuva Türkçesi örneğinde ikilemelerin/ikili sözlerin semantik özellikleri incelenmiştir. “İkilemeler” şimdiye kadar çeşitli açılardan pek çok çalışmaya konu edilmiştir. Bununla birlikte, terim sorunundan başlayarak konunun üzerinde durulması gereken yönleri bulunmaktadır. Türkiye’de bu konuda yapılmış çalışmalarda söz konusu yapıların ikileme, ikizleme, yineleme, tekrar, hendiadyoin, koşma gibi terimlerle işaretlendikleri görülmektedir. Bunlardan ikileme, en yaygınlaşmış ve genel kabul görmüş olan terimdir. İkileme sözcüğünün sözlüklerdeki tanımına bakıldığında, konunun “tekrar” kavramıyla iç içe geçmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ancak, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelen eş görevli iki sözcüğün oluşturduğu söz öbekleri, tekrardan ayrı bir dil olgusuna işaret etmektedir. Ayrıca, Türkiye’de yapılan yayınlarda, bu yapıların uluslararası literatürdeki karşılığı için kullanılan terimlerde de tam bir örtüşme olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda en çok kullanılan terimler hendiadyoin ve reduplication terimleridir. Ancak söz konusu terimler,esasında bu yapılardan ayrı dil olgularını ifade etmektedir. İncelememizin ikinci ve üçüncü bölümlerinde, alanda kullanılan terimlerin ve bunların kapsamlarının tartışması yapılmış; söz konusu yapıların ikili sözler (binomials/binomial expressions) olarak adlandırılması tercih edilmiştir. İkili sözler, genel olarak, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelen aynı türden ve eş görevli iki sözcüğün oluşturduğu söz öbekleri şeklinde tanımlanabilir. Ardından, bu teorik zeminde Tuva Tükçesi örneğinde ikili sözlerin semantik özellikleri incelenmiştir. İkili sözleri oluşturan sözcükler, çeşitli anlam ilişkileriyle bir araya gelmektedir. Bu nedenle incelemede ikili sözlerin semantik özellikleri üzerinde durulmuştur. İnceleme materyali, Tuva Türkçesine ait sözlüklerde madde başı olan sözler arasından derlenmiş; oluşturulan örneklem esasında bu sözler ayrıntılı bir semantik sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Buna göre; parça-bütün ilişkisi, aynı kavram ya da anlam alanına ait olma, yakın anlamlılık, zıt anlamlılık ilişkilerinin öne çıktığı tespit edilmiştir. Bu yapıların bütününe bakıldığında ise birlikte bir bütünü ya da kavramı ifade etme ihtiyacının öne çıktığı anlaşılmaktadır. İkili sözler, hem dil içi gelişmeler hem de başka diller veya lehçelerle ilişkiler bakımından da karakteristik özellikler gösterir. Bu bağlamda ikili yapıyı oluşturan sözcüklerin leksik ve etimolojik özellikleri de konunun üzerinde durulması gereken diğer bir yönüdür. Bu nedenle, incelemenin dördüncü bölümünde, ikili yapıyı oluşturan sözcüklerin leksik ve etimolojik özellikleri üzerinde de durulmuştur. Kökenlerine göre bakıldığında, Tuva Türkçesindeki ikili sözlerin bünyesinde en çok Moğolca alıntılar görülmektedir. Leksik bakımdan, Türk dilinin diğer sahalarında da görülebildiği gibi, Tuva Türkçesindeki bazı ikili sözlerin bünyesinde de tek başına kullanımı olmayan sözcükler bulunabilmektedir. Bunlar, başka lehçe ya da dillerden alıntı sözcükler olabilmektedir. Bu tür yapılarda da yabancı alıntı olarak en çok Moğolca sözcükler tespit edilmiştir.