Türkmen bahşılık geleneğinde Mahtumkulu: İlaman bahşı örneği

Abstract

Mahtumkulu, on sekizinci yüzyıldan itibaren bugünkü Türkmenistan başta olmak üzere Özbekistan ve Karakalpakistan’ın da içinde olduğu geniş bir coğrafyada sözlü ve yazılı kaynaklar vasıtasıyla şiirleri yayılmış bir şairdir. Bu bölgedeki Andalıp, Şabende, Mollanepes ve Mağrupi vb. şairlerde olduğu gibi yazılı kültüre hâkim bir şair olan Mahtumkulu, sözlü gelenekle de temas hâlinde olmuştur. Doğup büyüdüğü ve eğitim aldığı yerlerde destan anlatan ve şiir söyleyen bahşıları dinlemiş ve onlarla yakın dostluklar kurmuştur. Hatta şair, tıpkı bahşılar gibi bazı toylara katılıp şiirlerini söylediği için toy sahibinden hediyeler almıştır. Mahtumkulu’nun halk şiiri geleneğine uzak olmayışı, şiirlerine gerek şekil gerekse içerik özellikleri açısından halk şiiriyle uyumlu olma şeklinde yansımıştır. Mahtumkulu’nun şiirleri, Türkmen bahşılık geleneğini önemli ölçüde etkilemiş ve bu gelenek vasıtasıyla yayılma imkânı bulmuştur. Türkmen bahşılarının “tirme” adını verdikleri şiirler arasında çok sayıda Mahtumkulu şiiri bulunmaktadır. Hem destancı hem de tirmeci bahşıların icralarında söyledikleri tirmeler, çoğunlukla destan ve halk hikâyesi kaynaklı iken bir kısmı da Mahtumkulu gibi şairlerin şiirlerinden alınmıştır. Mahtumkulu’nun, insanın ve toplum üzerine söylediği ve öğüt içerikli şiirleri, Türkmen bahşılık geleneğinde büyük rağbet görmüştür. Özellikle tirmeci bahşılar, Mahtumkulu’nun çok sayıda şiirini geleneksel ezgilerle icra etmişlerdir. Bazı bahşılar, Mahtumkulu şiirlerini çok fazla söylemeleri nedeniyle “Mahtumkulucu” namını almaya ve Türkmen bahşılık geleneğindeki bazı “yol”lar da Mahtumkulu şiirlerini icra etmesiyle öne çıkmaya başlamıştır. Türkmen bahşılık geleneğinde, Mahtumkulu şiirlerini söyleyen bahşılarıyla Merv bahşılık yolunun ön plana çıktığını görüyoruz. Merv bahşılık geleneğinin kurulmasında ve gelişmesinde önemli rolü olan Gurt Yakup, çok sayıda Mahtumkulu şiirini icra etmesiyle tanınmıştır. Bunun yanı sıra Türkmenistan’ın hemen her bölgesinde bahşılar, icralarında Mahtumkulu’ndan şiir söylemiştir. Yirminci yüzyılda Türkmenistan’ın Daşoğuz bölgesinde yetişen ve “destancı bahşı” olarak tanınan İlaman Bahşı’nın repertuarında da çok sayıda Mahtumkulu şiirinin olduğu tespit edilmiştir. İlaman Bahşı’nın destan anlatımından önce söylediği şiirler arasında, destanlardan alınmış şiirler olduğu gibi önemli sayıda Mahtumkulu şiiri bulunmaktadır. Dolayısıyla Mahtumkulu’nun etkisi, yirminci yüzyılda ve Daşoğuz bölgesinde de kendini göstermiştir. İlaman Bahşı örneğinde de görüleceği üzere Mahtumkulu, yakın dönemlerde de Türkmen bahşılık geleneğinde kendisine yer bulmuş, şiirleriyle bahşıların repertuarlarını geliştirmesine katkıda sağlamış ve günümüzde de bahşıların icralarında yer alamaya devam eden önemli bir şairdir. Mahtumkulu’nun Türkmen kültüründe bu denli yayılmasında ve kabul görmesinde bahşılık geleneği etkin bir rol oynarken bahşıların toplum nazarında saygınlık kazanmasında da Mahtumkulu şiirlerinin olumlu etkileri olmuştur.

Mahtumkulu is a poet whose poems have spread through oral and written sources in a wide geography, including today's Turkmenistan, Uzbekistan and Karakalpakistan, since the eighteenth century. Mahtumkulu, a poet who mastered the written culture, as well as poets such as Andalıp, Şabende, Mollanepes and Mağrupi in this region, was also in contact with the oral tradition. He listened to the people telling epics and singing poems in the places where he was born, raised and educated, and established close friendships with them. In fact, the poet received gifts from the owner of the wedding party for participating in some celebrations and singing his poems, just like the bahshis. The fact that Mahtumkulu is not far from the tradition of folk poetry is reflected in his poems being compatible with folk poetry in terms of both form and content. Mahtumkulu's poems significantly influenced the Turkmen bahshilik tradition and had the opportunity to spread through this tradition. There are many Mahtumkulu poems among the poems that Turkmen bahshis call "tirme". The "tirme"s sung by both "destancı bahşı"s and "tirmeci bahşı"s in their performances are mostly based on epics and folk narratives, some of them are taken from the poems of poets such as Mahtumkulu. Mahtumkulu's poems about people and society, which contain advice, have attracted great attention in the Turkmen bahshilik tradition. Especially the "tirmeci bahşı"s performed many of Mahtumkulu's poems with traditional melodies. Some bahshis started to get the name of "Mahtumkulucu" because they sang Mahtumkulu poems a lot, and some "yol"s in the Turkmen bahshilik tradition began to stand out by performing Mahtumkulu poems. In the Turkmen bahshilik tradition, we see that the Merv bahshilik “yol” comes to the fore with its bahshis singing Mahtumkulu poems. Gurt Yakup, who played an important role in the establishment and development of the Merv bahshilik tradition, was known for performing many Mahtumkulu poems. In addition, bahshis in almost every region of Turkmenistan sang poetry from Mahtumkulu in their performances. It has been determined that there are many Mahtumkulu poems in the repertoire of İlaman Bahşı, who grew up in the Dashoguz region of Turkmenistan in the twentieth century and is known as the "destancı bahşı". Among the poems that İlaman Bahşı said before the epic narration, there are poems taken from the epics as well as a significant number of Mahtumkulu poems. Therefore, the influence of Mahtumkulu also manifested itself in the twentieth century and in the Dashoguz region. As can be seen in the example of İlaman Bahşı, Mahtumkulu is an important poet who has found a place for himself in the Turkmen bahshi tradition in recent times, contributed to the development of the repertoire of bahshi with his poems, and continues to take part in the performances of bahshi today. While the bahshi tradition played an active role in the spread and acceptance of Mahtumkulu in Turkmen culture, Mahtumkulu poems had a positive impact on the bahshi's gaining respect in society.