Demokrat Parti döneminde Aleviler ve Bektaşiler'in siyasi ve sosyo-kültürel faaliyetleri (1950-1960)

Abstract

12. yüzyıldan beri Anadolu coğrafyasında bulunan aynı zamanda Anadolu’nun ve Balkanlar’ın Türkleşmesinde faydası olan Alevilerin ve Bektaşilerin, göçebe ve Türkmen kültürünü yansıttığı için Osmanlı Devleti’nin merkezileşmesine ters düşen yaşantısı sebebiyle zaman zaman isyan etmiştir. Zaman içinde devlet ile uyumlu hale gelen Bektaşi tarikatı 1826’da Yeniçeri ordusunun kaldırılması sırasında, Yeniçeriler ile ilgisinden dolayı kaldırılıp, faaliyetleri yasaklanmıştır. 20. Yüzyıla kadar, Heterodoks (non-conformist) topluluklardan Bektaşiler şehir merkezinde yaşayan kesimi kültürlü kesimi oluştururken, Aleviler ise kırsalda devlet otoritesinin zayıf olduğu yerlerde yaşamıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda önemli roller üstlenen Alevi ve Bektaşi toplumu, Cumhuriyetin laiklik ilkesine bağlı kalarak, Cumhuriyet devimlerini desteklemiştir. Alevilerin ve Bektaşilerin ibadethaneleri ve faaliyetleri 1925 yılında Tekkeler ve Zaviyeler kanunu gereğince yasaklanmıştır. Bundan sonraki süreçte gizli de olsa ibadetlerini yapmaya çalışmışlardır. Demokrat Parti döneminde ise, Alevilik ve Bektaşilik konusu aslında geçmişten günümüze kadar gelerek devam eden Heterodoks İslam topluluklarının kültürel kimlik meselesinin içinde olup, Türkiye Cumhuriyeti’nin de çözülememiş ve çözüme kavuşturma çabaları devam eden sosyo-kültürel ve siyasal bir meseleden bir kesittir. Tezin konularını içeren bu dönem de Türkiye’de çok partili siyasal hayata geçiş sürecinin tamamlanmıştır, devleti kuran Cumhuriyet Halk Partisi’nin 14 Mayıs 1950’de seçimi Demokrat Parti’ye kaybedip CHP muhalefet, DP ise iktidar partisi olmuştur. DP’nin iktidar yılları dinin siyasette aktif bir şekilde kullanıldığı ve ilk defa TBMM’de yoğun olarak iki parti arasında “Laiklik” tartışmalarının yaşandığı süreçtir. Bu bakımdan değerlendirdiğinde, Türkiye Cumhuriyeti’nde Aleviliğin ve Bektaşiliğin tarihi süreç içindeki konumunun belirlenmesinde dönüm noktasıdır. Demokrat Parti döneminde yazılan Alevilik ve Bektaşilik ile ilgili eserlerden, dönemin gazete haberlerinden, devletin arşiv belgelerinden ve o döneme tanık olan önemli şahsiyetlerin anılarından yararlanıldı. Bu sayede Hacı Bektaş Veli dergâhının müze olarak açılması ve Demokrat Parti’yi kuran Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan’ın Alevi ve Bektaşi toplumuna yabancı olmadığı anlatılmıştır. Aynı şekilde Alevilerin ve Bektaşilerin ibadet ve kültür faaliyetlerini gizli şekilde yaptıkları için karşılaştıkları sorunlar anlatılmıştır.

Alevis and Bektashis which have been in Anatolia since 12th century and at the same time, benefited from the Turkification of Anatolia and the Balkans, have revolted from time to time as they reflected nomadic and Turkmenian cultures and due to the contradictory experience of the centralization of the Ottoman State. Bektashi order which, became compatible with the state over time, was abolished in 1826 during the removal of the Janissary army because of its involvement with the janissaries.Till 20th century, while Bektashis from heterodox (non-conformist) communities, living in city centre from cultural section, Alevis have lived in rural areas where the state authority was weak. Alevis and Bektashis communities played a significant role in the foundation of Turkish republic, supported republic revolutions adhering to secularism principle of the republic. Sanctuaries and activities of Alevis and Bektashis were banned in accordance with the law of “Tekkeler and Zaviyeler” in 1925. At period thereafter, they tried to worship even in secret. In the period of democrat party, Alevism and Bektashism issue is a cultural identity problem of heterodox Islamic communities, which has been continuing from the past to the present day, and is a socio-cultural and political issue of Turkish republic that couldn’t have been solved and ongoing struggle to solve it. In this period which includes the topics of the thesis, the process of transition to multi-party system has been completed in turkey and republican people’s party which found the state, lost the election to democrat party in 14 May 1950 and CHP became the opposition and DP became ruling party. DP’s years of power is a process that the religion was actively used in politics and for the first time, there was a lot of "secularism" discussions among the two parties in Turkish Grand National Assembly. When considered from this point of view, it is a turning point in the republic of turkey in determining the position of Alevism and Bektashism in historical process. It was utilized the Works written about Alevism and Bektashism in the period of democrat party, the newspaper reports of the term, the archive documents of government and the memories of important people who witnessed that term. Opening Hacı Bektaş Veli Dergah as a museum and Adnan Menderes who found democrat party, Celal Bayar, Fuat Köprülü and Refik Koraltan are told that they were not foreign to Alevis and Bektashi communities.In the same way, it is also told that the Alevis and the Bektashis faced problems as they have done worship and cultural activities secretly.